NGHỆ THUẬT ĐIÊU KHẮC GỖ TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI CƠ TU

Tượng Mẹ Bồng Con. Khắc Gỗ. Nghệ Nhân Già Làng, Y Công. Signaturecrafs, Hoian

NGHỆ THUẬT ĐIÊU KHẮC GỖ TRUYỂN THỐNG CỦA NGƯỜI CƠ TU

H. Tây Giang (Quảng Nam) là nơi cư trú lâu đời của dân tộc Cơ Tu. Cùng với các lễ hội văn hóa, nghệ thuật cồng chiêng, các làn điệu dân ca – dân vũ…, nghệ thuật điêu khắc độc đáo của đồng bào Cơ Tu cũng được lưu giữ và truyền lại từ đời này sang đời khác.

“Nghệ nhân chân đất” tài hoa

Nói đến nghệ thuật điêu khắc truyền thống của đồng bào Cơ Tu QuảngNam, không thể không nhắc đến lão nghệ nhân Kêr Tik (74 tuổi) ở thôn Canoonh 2, xã A Xan, H. Tây Giang. Tài năng của Kêr Tik không chỉ bó hẹp ở bản làng nơi ông đang sinh sống mà đã được nhiều nơi trong nước biết tiếng. Năm 1985, những sản phẩm điêu khắc của Kêr Tik được đưa vào triển lãm ở TP Hồ Chí Minh nhân Ngày hội Văn hóa các dân tộc ít người. Bà Barbara Cohen –  nhà văn, nhà nghiên cứu văn hóa người Mỹ – khi xem tranh và tượng điêu khắc của Kêr Tik, đã đánh giá: “Truyền thống Cơ Tu chính là nguồn cảm hứng và năng lượng cho sự tự do sáng tạo của ông. Giờ đây, với tranh và tượng của Kêr Tik, một chương mới của nghệ thuật Cơ Tu bắt đầu!”. Quả vậy, từ triển lãm ấy, nghệ thuật điêu khắc độc đáo của người Cơ Tu đã được nhiều người biết đến.

Đôi chân của Kêr Tik đã đi khắp các bản làng Cơ Tu ở các huyện Tây Giang, Nam Giang và Đông Giang (Quảng Nam) đến các huyện Nam Đông, A Lưới của tỉnh TT-Huế. Năm 2011, ông được mời về làm việc tại Làng văn hóa Về nguồn của tỉnh TT-Huế, do Trung tâm Nghiên cứu Văn hóa dân gian Huế xây dựng với sự tài trợ của Quỹ Ford. Khi Tây Giang xây dựng Làng văn hóa truyền thống Cơ Tu, nghệ nhân Kêr Tik được giao làm “tổng chỉ huy” công trình. Cùng với những nghệ nhân Cơ Tu khác, đôi tay tài hoa của Kêr Tik đã để lại những dấu ấn trong những tác phẩm điêu khắc, tranh vẽ trang trí… nhà Gươl rất sống động.

Ông Briu Pố (71 tuổi), ở thôn Arớh, xã Lăng, cũng là một trong những “truyền nhân” của nghệ thuật điêu khắc truyền thống của dân tộc Cơ Tu. Ngoài 200 hình điêu khắc nổi trên mặt gỗ, trên các cây cột, cây trính của nhà Gươl thôn Arớh, nghệ nhân Briu Pố còn có nhiều tượng gỗ thể hiện sinh động cuộc sống và sinh hoạt văn hóa của người Cơ Tu trên quê hương mình. Ông cũng đã chung tay với các nghệ nhân trên địa bàn huyện thực hiện nhiều công trình điêu khắc quan trọng tại Làng văn hóa truyền thống, nhà mồ Cơ Tu… Đến nay, tuổi cao sức yếu, nhưng nghệ nhân Briu Pố vẫn miệt mài truyền nghề cho con cháu. Ông tâm sự: “Những nghệ nhân lớp chúng tôi giờ không còn mấy người. Nếu không truyền nghề cho cháu con thì một ngày không xa các loại hình nghệ thuật văn hóa Cơ Tu nói chung, nghệ thuật điêu khắc nói riêng sẽ bị mai một”.

Cùng với Brui Pố, Kêr Tik là các nghệ nhân C’lâu Nâm, C’lâu Nhất – những “nghệ nhân chân đất” chưa hề được học qua một trường lớp hội họa điêu khắc nào, dụng cụ sáng tạo cũng chỉ là những công cụ thô sơ như cái rìu, con dao, màu vẽ chế tác từ than củi, cây lá rừng…. nhưng đôi tay tài hoa của họ đã tạo nên nhiều tượng gỗ, phù điêu và những bức tranh sống động, mang tính nhân văn sâu sắc và tình yêu thiên nhiên tha thiết.

 Nghệ nhân Kêr Tik truyền nghề cho lớp trẻ.

Giải pháp bảo tồn bền vững

H. Tây Giang đã có những giải pháp toàn diện, bền vững trong việc bảo tồn những giá trị văn hóa – nghệ thuật điêu khắc. Cùng với việc khôi phục 61/70 nhà Gươl truyền thống tại các thôn, Tây Giang cũng đã khôi phục được 2 làng truyền thống Cơ Tu tại làng Pơr’ning ở xã Lăng và Làng văn hóa truyền thống Cơ Tu tại trung tâm hành chính huyện.

Làng truyền thống Cơ Tu được xem là “đại công trình” kiến trúc, điêu khắc với quy mô xây dựng, kinh phí đầu tư và huy động hầu hết các nghệ nhân điêu khắc Cơ Tu trên địa bàn tham gia thi công trong nhiều tháng. Làng được xây dựng trên ngọn đồi nằm về phía đông của trung tâm huyện lỵ trên diện tích gần 5 ha, với tổng kinh phí hơn 3 tỷ đồng. Ở trung tâm làng có ngôi nhà Gươl bề thế, 10 nhà sàn truyền thống, đặc biệt có cả căn nhà dài được phục dựng từ nguyên bản của căn nhà dài ở vùng cao Ch’ơm, khu 7 Tây Giang. Đầu năm 2010, tại Làng truyền thống trung tâm huyện được phục dựng ngôi nhà mồ với những lối kiến trúc và điêu khắc nguyên bản rất đặc sắc của đồng bào Cơ Tu. Đây không chỉ là nơi dừng chân của du khách, mà còn là điểm đến hấp dẫn cho những ai muốn tìm hiểu, nghiên cứu, khám phá văn hóa người Cơ Tu Quảng Nam. Nhiều người sau khi đến thăm đã có nhận xét “làng truyền thống tại trung tâm huyện giống như một bảo tàng về văn hóa kiến trúc và điêu khắc của người Cơ Tu H. Tây Giang”.

Thạch Hà

Nhằm góp phần giữ gìn và kết nối với các nghệv nhận và khách hàng yêu văn hoá Tây Nguyên, Cơ Tu, chúng tôi nhận thực hiện các tượng và giao tại các thành phố lớn. Có thể các bạn sẽ cần một chú nhỏ, một gã già hút thuốc hoặc là m ột phụ nữ đứng hồn nhiên trong khu vườn của mình…

Liên lạc với chúng tôi tại Hộian hoặc Hồ Chí Minh, Signaturecrafts, 0932 47 50 16

Điêu khắc gỗ Cơ Tu. Ông già hút thuốc. Signaturecrafts, Hoian

Điêu Khắc Trên Mái Nhà Người Cơ Tu. Signaturecrafts, Hoian

Thổ Cẩm Cơ Tu Và Sự Dệt Cườm Độc Đáo

Thổ Cẩm Cơ và Kỹ Thuật Dệt ờmCườm Độc Đáo

Hạt cườm, không phải chỉ đính vào, mà được dệt lồng vào sợi, tạo các hình hoa văn trên vải, đây là nét độc đáo rất quí và hiếm của nghề dệt thổ cẩm Cơ Tu. Trước khi dệt, thợ dệt phải xâu cườm trong 1 thanh tre nhỏ. Khi dệt, thợ dệt phải xỏ từng hạt cườm một vào một vị trí thật chính xác trên sợi để tạo hình. Dệt cườm đòi hỏi một thợ dệt phải có kỹ năng rất cao và cặp mắt tinh xảo, từ đó mới tạo được hình cườm trên tâm vải dệt. Ngay cả đối với một thợ dệt thạo nghề, thì cũng phải mất khoảng hơn một giờ đồng hồ, mới có thể dệt cườm được khoảng vài cm.

Mỗi mô típ cườm được thợ dệt tạo ra đều tượng trưng cho những nét văn hoá của người Cơ Tu (Mahnuih Ya Ya) , hoặc tượng trưng cho các hiện tượng thiên nhiên (ngôi sao, con thằn lằn, con nhện…), hoặc các vật dụng gần gũi với cuộc sống của người Cơ Tu (Lá Ta Tốt)

Thổ Cẩm Cơ Tu. Hoa Văn Cườm Trên Sản Phẩm

Thổ Cẩm Cơ Tu. Cườm Trên Bao Gối

Thổ Cẩm Cơ Tu. Cách Dệt và Kết Hợp Cườm

This slideshow requires JavaScript.

KHO TÀNG CỦA GIÀ Y CÔNG, ĐIÊU KHẮC CƠ TU

Già Cơ Tu Y Công, Đông Giang, Quảng Nam

KHO TÀNG CỦA GIÀ  Y CÔNG

84 tuổi, đôi mắt đã không còn tinh anh, đôi chân cũng đã̃ bắt đầu “trở chứng”, nhưng trong căn nhà nhỏ của mình ông đã̃ kịp lưu giữ cho con cháu đời sau một kho tàng điêu khắc đặc trưng của người Cơ Tu. Ông là già̀ làng Y Kông, cái tên quen thuộc với đồng bào vùng cao Đông Giang, Tây Giang.
alt
Già làng Y Kông bên “kho tàng” điêu khắc của mình.

“Kho báu” trong căn nhà nhỏ

Không khó để tìm nhà già làng Y Kông, bởi ông già có chòm râu trắng thường vắt con trăn to bằng bắp tay lên cổ đi dạo khắp bản làng thôn Tống Coói, xã Ba (Đông Giang) đã quá quen thuộc với người dân địa phương. Đến khi bước vào căn nhà nhỏ của ông, chúng tôi mới thực sự choáng ngợp trước một kho tàng những tượng hình nhân, gươl… được đặt trang trọng giữa nhà. Những bức tượng được chạm khắc bằng chất liệu gỗ với đủ tư thế, màu sắc, tâm trạng. Vừa giới thiệu với chúng tôi, ông vừa giải thích: “Đây là tượng thiếu nữ đang làm dáng; đây là tượng một ông già hút thuốc, đau buồn vì nhà có người chết; đây là tượng 2 nam, 2 nữ đang múa tung tung za zá; đây là tượng người bố bồng đứa con vừa mồ côi mẹ…”. Qua bàn tay tài hoa của già làng, những bức tượng như sống lại với đầy đủ hình hài, tâm trạng. Cả những hoạt động thường nhật của đồng bào Cơ Tu như lao động, ca hát, nhảy múa cũng được ông thể hiện qua từng tác phẩm. Không cầu kỳ, tinh xảo, trau chuốt nhưng những bức tượng của ông vẫn toát lên cái hồn rất riêng, rất Cơ Tu. Những bức tượng vẫn còn giữ nguyên nét mộc mạc, hoang sơ, đôi khi góc cạnh, nhưng theo ông đó là nét đặc trưng của điêu khắc Cơ Tu, phảng phất hồn núi trong từng thớ gỗ.
Công tác, chiến đấu trong kháng chiến chống Mỹ ở mặt trận Tây Quảng Đà từ năm 1959 đến 1975, già Y Kông từng nắm giữ nhiều chức vụ quan trọng ở địa phương như Chủ tịch UBND xã Ba, Bí thư Đảng ủy xã Ba, Chủ tịch UBND huyện Hiên (sau là huyện Đông Giang). Ông được Nhà nước trao tặng Huân chương Kháng chiến hạng Nhất, Huân chương Giải phóng hạng Nhất, Huân chương Độc lập hạng Ba, Huy hiệu 50 năm tuổi Đảng. Già làng Y Kông từng được đại diện cho đồng bào Cơ Tu đi thăm Bác Hồ cùng với các đại biểu của Mặt trận Dân tộc Giải Phóng miền Nam Việt Nam.

Dẫn chúng tôi ra sân, ông giới thiệu xưởng làm việc của mình với những khối gỗ còn nằm ngổn ngang. Bộ đồ nghề điêu khắc của ông chỉ có cái rựa, 2 cái đục và một đoạn gỗ làm chày đục. “Đồ nghề chỉ có chừng ni thôi. Còn tượng thì nghĩ gì làm nấy, thấy gì tạc nấy. Có cái tạc một ngày là xong, cũng có cái phải làm tới vài tháng” – già Y Kông nói. Dù tuổi cao, sức yếu, nhưng con cháu không ai dám ngăn cản khi thấy ông cứ cặm cụi với những khúc gỗ, cái rựa, cái đục vì biết đó là công việc ông yêu thích. Cứ thế, những bức tượng gỗ nhiều dần và chất đầy căn nhà nhỏ.. “Tượng đã tạc được khá nhiều rồi nhưng không làm nữa thì buồn lắm. Cái tay, cái chân cứ không yên” – già Kông tâm sự.

Quan Tài, Cơ Tu

Cỗ quan tài kỳ lạ

Niềm tự hào lớn nhất của già Kông chính là chiếc hòm “có một không hai” do ông… tự làm cho mình. Mỗi khi có khách đến chơi, ông nhất định kéo ra tận nhà sau để khoe. Chiếc hòm cảa già Kông được làm từ một thân cây gỗ lớn, phải gần 3 người ôm, đục đẽo suốt 5 tháng mới xong.
alt
Chiếc hòm quý của gìà làng Y Kông.

Theo lời già Kông, ông phải nhờ 30 thanh niên và phải mất hơn 1 tháng mới đưa được cây gỗ từ rừng về đến nhà. Ông gọi chiếc hòm của mình là “t’rang Ch’ríh”, nghĩa là chiếc hòm kỳ lạ. Chiếc “t’rang Ch’ríh” một đầu được chạm hình con voi, và đầu kia hình con trâu. Ông giải thích: “Con trâu là con thú to nhất ở dưới nhà, con voi là con thú to nhất ở trên rừng. Hai con vật tượng trưng cho sức mạnh. Chiếc hòm thì được tạo thành hình chiếc thuyền vì đời người là một chuyến đi, như chiếc thuyền trôi mãi không bao giờ dừng lại. Khi chết, con người sang một miền khác, chiếc thuyền sẽ đưa ông đi trong hành trình đó”. Chỉ vào 2 con rồng ở bên thân chiếc hòm, già Kông bảo: “Sau này ông mới tạc thêm 2 con rồng ở 2 bên thân, bởi người Cơ Tu không thờ con rồng. Nhưng trong điêu khắc Cơ Tu, con rồng được xem là biểu tượng của sự phò trợ, hộ mệnh. Bây chừ ông cũng già lắm rồi, hoàn thành chiếc hòm là coi như hoàn thành tâm nguyện”.

Nói vậy, nhưng bàn tay của ông vẫn chưa ngày nào ngơi nghỉ. Mới đây, ông lại đưa về một gốc cây to rồi cặm cụi đục đẽo thành bộ bàn ghế. Hay thỉnh thoảng, ông lại đi tìm vật liệu chế tạo những chiếc đàn, tù và hoặc những loại nhạc cụ truyền thống của người Cơ Tu. “Cái chi ông cũng làm được, tiếc là bọn trẻ không đứa nào chịu học”, giọng già Kông chợt chùng xuống. Trong sự lặng im đằng sau câu nói ấy, chúng tôi cảm nhận được sự tiếc nuối lẫn niềm trăn trở của ông – một già làng Cơ Tu: Mai này, còn ai gìn giữ văn hóa Cơ Tu?

PHƯƠNG GIANG – VINH ANH

Già Cơ Tu, Y Công, nghệ nhân và nhân cách lớn của văn hoá miền Núi Quảng Nam

Y Công, Nghệ Nhân Điêu Khắc Tượng Cơ Tu